Παλιόκαστρο Λαχανά ή Παλιόκαστρο Ασάρ

Ελάχιστα υπολείμματα Βυζαντινής οχύρωσης σε δασώδη χαμηλό λόφο 1,5 χλμ δυτικά του Λαχανά και 3,5 χλμ βόρεια από την Ξυλόπολη, στο βόρειο τμήμα του νομού Θεσσαλονίκης.

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Το ύψωμα του Παλαιοκάστρου ξεχωρίζει για τη διαχρονική αμυντική του σημασία, καθώς στα δυτικά του διέρχεται η κύρια αρτηρία πρόσβασης στα υψίπεδα ανατολικά της Θεσσαλονίκης και στις Σέρρες. Ο λόφος ενσωματώνει πυκνές μνήμες πολεμικών συγκρούσεων, καθώς στις πλαγιές του βρίσκονταν οι οχυρές θέσεις των αμυνόμενων Βουλγάρων στη μάχη Κιλκίς – Λαχανά, ενώ στα πέριξ βρίσκονται το στρατιωτικό κοιμητήριο της Βρετανικής Κοινοπολιτείας και πολυβολεία της εποχής του Ψυχρού Πολέμου.

Το Όνομα του Κάστρου

Το όνομα της θέσης εμφανίζεται στους χάρτες ως «Παλιόκαστρο». Η ανεπίσημη –και παλαιότερη– ονομασία είναι «Ασάρ» που μάλλον προέρχεται από το τουρκικό χισάρ που σημαίνει «κάστρο», και που σε άλλα μέρη στη Βόρεια Ελλάδα αποδίδεται ως Ισάρ (π.χ. Ντεμίρ Ισάρ είναι το Σιδηρόκαστρο).

Ιστορία

Σύμφωνα με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, η θέση εμφανίζει «συνεχή κατοίκηση από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου μέχρι και τη Βυζαντινή περίοδο».

H περισυλλογή κεραμικής απέδωσε όστρακα Εποχής Σιδήρου, καθώς και τοπική λεπτή γκρίζα κεραμική αρχαϊκών χρόνων, που όμοιά της έχει βρεθεί και σε άλλες περιοχές της Κεντρικής Μακεδονίας. Βρέθηκαν, επίσης, τοπική κεραμική κλασσικών μάλλον χρόνων, ένα υφαντικό βάρος και μία πήλινη κολουροπυραμοειδή αγνύθα, της ιδίας εποχής. 

Πέρα από αυτά τα αρχαία ευρήματα από διάφορες περιόδους (αρχαϊκή, κλασσική) η οχύρωση και η εκκλησία δείχνουν ότι εδώ βρισκόταν η ακρόπολη και το διοικητικό κέντρο ενός πολίσματος, η οχύρωση του οποίου ανήκει στον 7ο ή 8ο αιώνα μ.Χ., με σοβαρή ενίσχυση αργότερα περί τον 10ο αιώνα. 

Η ονομασία αυτού του πολίσματος δεν είναι γνωστή. Φαίνεται ότι το μεγαλύτερο μέρος του απλωνόταν στις πλαγιές του λόφου, οι οποίες σήμερα καλλιεργούνται, και έτσι δεν έμεινε τίποτα.

Σύμφωνα με την παράδοση της γειτονικής Ξυλόπολης, το Ασάρ κατοικούνταν μέχρι την Τουρκοκρατία. Τον 16ο αιώνα, οι κάτοικοί του μετακινήθηκαν νοτιότερα και ίδρυσαν τη Νεγκοβάνη ή Λιγκοβάνη, δηλαδή τη σημερινή Ξυλόπολη. Πολλές οικογένειες Ξυλοπολιτών ανάγουν την προέλευσή τους στο Παληόκαστρο. Πάντως η κατοίκηση μέχρι τον 16ο αιώνα δεν επαληθεύεται από ευρήματα. Μέχρι στιγμής είμαστε βέβαιοι για κατοίκηση μέχρι τη μεσοβυζαντινή περίοδο, όχι αργότερα από τον 10ο αιώνα.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο λόφος καλύπτεται σήμερα από πυκνό άλσος δρυός, φτελιάς και γάβρου. Χαμηλότερα, το μεγαλύτερο μέρος του λόφου, ακόμη και το εντός της οχύρωσης τμήμα του πλατώματος είναι κατανεμημένο σε ιδιοκτησίες, με αποτέλεσμα τα οργώματα να έχουν προκαλέσει καταστροφή των τειχών και ανασκαφή των επιχώσεων. Κατά σημεία διακρίνονται λιθοσωροί χαλασμάτων, ενώ αφθονούν και τα θραύσματα αποθηκευτικών πίθων. 

Ο οχυρωματικός περίβολος έχει λιθολογηθεί συστηματικά και έχει καταστραφεί σε μεγάλο βαθμό. 

Ο περίβολος του κάστρου έχει σχήμα ελλειψοειδές. Καλύπτει μια έκταση περίπου 14 στρεμμάτων εντός μιας (νοητής) περιμέτρου 450 μέτρων, από την οποία είναι ορατά αποσπασματικά περίπου 80 μέτρα τείχους.

Ο μεγάλος άξονας του ελλειψοειδούς είναι στην κατεύθυνση Ανατολή-Δύση. Η οχύρωση έχει δύο κατασκευαστικές φάσεις: Τμήματα της παλαιότερης φάσης, που ανάγονται μάλλον στον 7ο ή 8ο αιώνα, σώζονται σε τρία σημεία: στην ανατολική κυρίως και στη βόρεια πλευρά, σε μήκη από 8 έως 12 μέτρα, και σε χαμηλό ύψος, 60 έως 120 εκατοστών. Η τοιχοδομία τους σύγκειται από στρώσεις μικρών αργών λίθων, που τοποθετούνται χωρίς ιδιαίτερη επιμέλεια, ενώ παρεμβάλλονται στα ενδιάμεσα πέτρες και, σπανιότερα, βήσαλα. 

Η νεώτερη φάση, που μάλλον κτίστηκε περί τον 10ο αιώνα, εντοπίζεται σε όλες τις πλευρές, με το καλύτερα σωζόμενο τμήμα της να βρίσκεται στα νοτιοδυτικά, όπου διατηρείται σε μήκος περί τα 35μ., με σωζόμενο ύψος περίπου 3μ. και πάχος λίγο μεγαλύτερο από το 1μ. Οι δύο φάσεις αλληλοκαλύπτονται στη βόρεια πλευρά, όπου η νεότερη, κτίζεται πίσω από την παλαιότερη. 

Ισχυρές ενδείξεις υπάρχουν για την παρουσία ορθογώνιου πύργου στην νότια πλευρά, επάνω από τον δρόμο πρόσβασης, όπου πιθανόν θα βρισκόταν και η μοναδική είσοδος. 

Η τοιχοδομία της νεώτερης φάσης παρουσιάζει μεγαλύτερη επιμέλεια, καθώς μικροί λίθοι εμφανίζονται ενίοτε και στους κάθετους αρμούς, ενώ εντοπίζονται και πώρινοι γωνιόλιθοι σε δεύτερη χρήση. Στη νότια πλευρά επισημαίνεται πλίνθινος αποτροπαϊκός σταυρός, το μόνο σωζόμενο κεραμοπλαστικό διακοσμητικό στοιχείο της οχύρωσης. 

Πλην των ερειπίων του τείχους, η μόνη άλλη κατασκευή που εντοπίζεται σήμερα βρίσκεται στο πλάτωμα της κορυφής της ακρόπολης, όπου βρισκόταν εκκλησία, αφιερωμένη στη Θεοτόκο, σύμφωνα με την τοπική παράδοση της γειτονικής Ξυλόπολης (φωτογραφία 1). Σήμερα είναι ορατό μόνον το χαμηλότερο τμήμα της μεγάλης ημικυκλικής κόγχης του την οποίαν απεκάλυψαν λαθρανασκαφές, εξαιτίας των οποίων καταστράφηκαν οι υπόλοιποι τοίχοι της εκκλησίας. 

Η τοιχοποιία της αψίδας, με την ακανονιστία στην τοποθέτηση των λίθων και τη δημιουργία κατά διαστήματα γραμμών ευθυγράμμισης από μονή σειρά πλίνθων ή βησάλων, παρουσιάζει ομοιότητες με την αντίστοιχη της παλαιότερης φάσης του τείχους, συνεπώς και ο ναός θα μπορούσε να χρονολογηθεί στους «σκοτεινούς αιώνες» ή έστω λίγο αργότερα, δηλαδή κάπου τον 8ο αιώνα. 

E. Παπαθανασίου – Ν. Παζαράς, Επιφανειακή έρευνα στο «Παλαιόκαστρο» Λαχανά, Παρουσίαση στην επιστημονική συνάντηση ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΘΡΑΚΗ