18 Ιανουαρίου 2021

Ο Λευκός Πύργος, το μνημείο-σύμβολο της Θεσσαλονίκης

Ο Λευκός Πύργος, το μνημείο-σύμβολο της Θεσσαλονίκης, που σήμερα υψώνεται μοναχικός στην παραλία της πόλης, στο παρελθόν αποτελούσε το νοτιοανατολικό πύργο της οχύρωσής της.

Πρόκειται για το πιο γνωστό κάστρο της Ελλάδας και το σύμβολο της Θεσσαλονίκης.


Το Όνομα του Κάστρου

Στη μακρά ιστορία του, ο πύργος έχει αλλάξει κατά καιρούς ονόματα και χρήσεις.

Στην αρχή ονομαζόταν Πύργος του Λέοντος, όπως αναφέρει τουρκική επιγραφή του 1535-1536, η οποία υπήρχε στην είσοδό του εξωτερικού περιβόλου (τώρα κατεδαφισμένος). Τον 18ο αιώνα αναφέρεται ως ''Φρούριο της Καλαμαριάς'', ενώ το 19ο αιώνα ως ''Πύργος των Γενιτσάρων'' και ''Πύργος του Αίματος''. Τα δύο τελευταία ονόματα οφείλονται στο γεγονός ότι ήταν φυλακή βαρυποινιτών και η όψη του βαφόταν με αίμα από τις συχνές εκτελέσεις των φυλακισμένων από τους Γενίτσαρους.

Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή -και μάλλον πιο σωστή- "Πύργος των Αίματος" ονομάστηκε για τις σφαγές των ίδιων των Γενιτσάρων εκεί.

Οι γενίτσαροι είχαν μετατραπεί από ένα επίλεκτο στρατιωτικό σώμα σε ένα ημιαυτόνομο και ανεξέλεγκτο τάγμα και σε ένοπλη τάξη εμπόρων - στρατιωτών που υποχρέωναν τους πάντες σε καταβολή προστασίας ανεξαρτήτως θρησκεύματος και ουσιαστικά έλεγχαν τις αγορές δέρματος, τροφίμων και τσόχας. Η Θεσσαλονίκη ήταν σημαντικό κέντρο της δραστηριότητάς τους με περίπου 6.000 γενίτσαρους οργανωμένους σε 3 ορτάδες.

Τελικά στις 16 Ιουνίου 1826 ο Μαχμούντ ο Β’ διατάζει την κατάργηση του τάγματος και με επίκεντρο την Θεσσαλονίκη οργανώνεται η εξόντωση τους σε όλη την Αυτοκρατορία. Περίπου 3.000 επιβιώνουν και συλλαμβάνονται μετά από σκληρές μάχες με τον οθωμανικό στρατό και μεταφέρονται στον Πύργο όπου και εκτελούνται μαζικά. Τότε είναι που ο Λευκός Πύργος αποκτά το όνομα «Kanli Kule» (Πύργος του Αίματος), που αντικατέστησε την ονομασία "Πύργος των Γενιτσάρων". Η μετέπειτα χρήση του ως φυλακή και τόπος εκτελέσεων που κοινοποιούνταν με έναν κανονιοβολισμό, βοήθησαν στο να διατηρηθεί το κακόηχο αυτό όνομα.

Σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη εκδοχή για την προέλευση του "Λευκός Πύργος", το 1890, ένας Εβραίος κρατούμενος, ο Νατάν Γκιντιλί, καταδικασμένος για ένα ερωτικό έγκλημα, τον ασπρίζει με αντάλλαγμα την μείωση της ποινής και την απελευθέρωση του. Για το λόγο αυτό, μέχρι προ τινος θεωρείτο ότι το όνομα προήλθε από την Εβραϊκή κοινότητα της πόλης.

Σύμφωνα πάντως με νεότερα στοιχεία το "Λευκός Πύργος" προέκυψε ως εξής: Το 1883 ο Σουλτάνος Αβδ-ουλ-Χαμίτ Β’ έτυχε να διαβάσει κάποια έγγραφα από τη Θεσσαλονίκη όπου συνάντησε την ονομασία "Πύργος του Αίματος", και έγινε "Τούρκος". Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Sir John Blunt, του πάντα καλά πληροφορημένου Βρετανού Γενικού Προξένου στη Θεσσαλονίκη, ο Σουλτάνος τηλεγράφησε αμέσως στον Νομάρχη (Βαλή) Γκαλίμπ πασά, διατάζοντάς τον να ονομάζει στο εξής τον πύργο "Λευκό" (Ak-koule) και να απαγορεύσει -με την απειλή μάλιστα ποινής- την παλαιότερη δυσφημιστική ονομασία. Σύμφωνα με την εντολή, ο Πύργος ασπρίστηκε και μέσα σε ένα χρόνο, όπως γράφει ο Blunt, δηλαδή εντός του 1884, η νέα ονομασία είχε επικρατήσει πλήρως. Δεν αποκλείεται πάντως, ο Γκαλίμπ, γνωστός για τις εξωραϊστικές του πρωτοβουλίες, να διέδωσε σκόπιμα την ανάμιξη του Σουλτάνου, για να φέρει γρηγορότερα αποτελέσματα.


Ιστορία

Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης είναι ένας Πύργος οθωμανικής οχύρωσης του 15ου αιώνα (χτίστηκε πιθανόν μεταξύ 1450-70). Σήμερα θεωρείται το βασικό μνημείο της Θεσσαλονίκης και είναι ό,τι έχει σωθεί από την κατεδαφισμένη οθωμανική οχύρωση της πόλης.

Σύμφωνα με περιγραφές περιηγητών και παλαιές απεικονίσεις της πόλης, το θαλάσσιο τμήμα του τείχους, που κατεδαφίστηκε το 1867, είχε τρεις πύργους, από τους οποίους ο ανατολικός ήταν ο Λευκός Πύργος, κτισμένος ακριβώς στο σημείο όπου συναντιόταν το ανατολικό με το θαλάσσιο τείχος. Αντικατέστησε έναν παλαιότερο βυζαντινό πύργο, ο οποίος αναφέρεται από το μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ευστάθιο, στην περιγραφή της πολιορκίας της πόλης από της Νορμανδούς το 1185.

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το 1912, ο πύργος περιήλθε στο ελληνικό δημόσιο και είχε κατά καιρούς διάφορες χρήσεις. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στέγαζε το κέντρο διαβιβάσεων των Συμμάχων, ενώ το 1916 ένας του όροφος χρησιμοποιήθηκε για τη φύλαξη αρχαιοτήτων που προέρχονταν από τις αρχαιολογικές δραστηριότητες των βρετανικών δυνάμεων στη ζώνη ευθύνης τους. Ακόμη χρησιμοποιήθηκε για την αεράμυνα της πόλης και ως Εργαστήριο Μετεωρολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Οι τελευταίοι που στεγάσθηκαν στον πύργο πριν από την αναστήλωσή του ήταν οι Ναυτοπρόσκοποι.

Στην αρχή του 20ού αιώνα στο χώρο γύρω από τον πύργο λειτουργούσε το περίφημο καφενείο και το ''Θέατρο του Λευκού Πύργου'', που κατεδαφίστηκαν το 1954, με σκοπό την επέκταση του πάρκου.


Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Ο πύργος είναι κυλινδρικός με ύψος 33,90 μ. και διάμετρο 22,70 μ. Έχει ισόγειο και έξι ορόφους, που επικοινωνούν με εσωτερικό κλιμακοστάσιο μήκους 120 μ., το οποίο ελίσσεται κοχλιωτά σε επαφή με τον εξωτερικό τοίχο, αφήνοντας στο κέντρο έναν κυκλικό πυρήνα διαμέτρου 8,50 μ. Έτσι, σε κάθε όροφο σχηματίζεται μια κεντρική κυκλική αίθουσα, με την οποία επικοινωνούν μικρότερα τετράπλευρα δωμάτια, ανοιγμένα στο πάχος του εξωτερικού τοίχου. Ο τελευταίος όροφος έχει μόνο την κεντρική αίθουσα και έξω από αυτήν δημιουργείται δώμα, που προσφέρει εξαιρετική θέα του γύρω τοπίου της πόλης και της θάλασσας.

Γύρω από τον πύργο υπήρχε χαμηλός οκταγωνικός περίβολος (προτείχισμα) με τρεις επίσης οκταγωνικούς πυργίσκους στις τρεις γωνίες του, το οποίο κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο περίβολος αυτός χρησίμευε κυρίως για να προστατεύει τον Πύργο από τη θάλασσα αλλά θεωρείται πιθανή η χρήση του και για την τοποθέτηση βαρέων πυροβόλων τα οποία θα έλεγχαν την ακτογραμμή και το λιμάνι.

Όπως δείχνουν οι ιστορικές μαρτυρίες, αλλά και η εσωτερική διαρρύθμιση των χώρων, η ύπαρξη τζακιών, καπναγωγών και μικρών αφοδευτηρίων με αποχετευτικό σύστημα, ο πύργος δεν είχε μόνο αμυντική χρήση, αλλά ήταν και στρατιωτικό κατάλυμα. Στο εσωτερικό του υπήρχαν ένα δερβισικό ησυχαστήριο, πυριτιδαποθήκες και δεξαμενή νερού, ενώ επάνω στην είσοδό του σωζόταν τουρκική επιγραφή που ανέφερε ότι ο πύργος του Λέοντος έγινε το 1535-1536, χρονολογία που πιθανώς αναφέρεται στην κατασκευή του περιβόλου.

Το 1983-1985 έγινε από την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων η αναστήλωση του μνημείου και η μετατροπή του σε εκθεσιακό χώρο.



 

Δεν υπάρχουν σχόλια: