Σταθμός Ασπροβάλτας

Ερείπια πρώιμης βυζαντινής οχύρωσης βορειοανατολικά της Ασπροβάλτας. Πιθανότατα εκεί ήταν σταθμός επί της Εγνατίας Οδού με την ονομασία «Πεννάνα» (Pennana) και σταθμός αλλαγής αλόγων (mutatio) .

Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία

Τα ερείπια του σταθμού βρίσκονται πάνω σε μια πλαγιά στους πρόποδες του βουνού Κερδύλιον κοντά στη βορειοδυτική παραλία του Στρυμονικού κόλπου. Το σημείο βρίσκεται ανάμεσα στην Ασπροβάλτα και στα όρια των νομών Θεσσαλονίκης – Σερρών, σε απόσταση περίπου 600 μέτρων βόρεια από την παλιά εθνική οδό Θεσσαλονίκης – Καβάλας και κάτω από την Εγνατία Οδό στο 401 χιλιόμετρο. Στο σημείο αυτό υπάρχει ένα μικρό σχετικά πέρασμα στην αρχαία διαδρομή προς τα Ανατολικά.

Ο σταθμός χτίστηκε μέσα στην καμπύλη που σχηματίζει ένας χείμαρρος (ο «Καλιάς»), που η κοίτη του βρίσκεται σε απόσταση μόλις 200 μ. Έτσι, ο χείμαρρος είχε το ρόλο προστατευτικής τάφρου που κάλυπτε τη βόρεια και δυτική πλευρά, ενώ ΒΑ του σταθμού, σε απόσταση 100 μόλις μέτρων, υψώνεται το βουνό σαν ένα φυσικό οχυρό.

Επιπλέον, από αυτό το σημείο ήταν εύκολος ο έλεγχος όλης της πεδινής παραλιακής λωρίδας που εκτείνεται δυτικά ως τα στενά της Ρεντίνας. Από τα ανατολικά, ήλεγχε την υποχρεωτική διάβαση από τα στενά που σχηματίζει -σε απόσταση μόλις 1 χλμ.- το βουνό Κερδύλιο, καθώς εγγίζει τη θάλασσα. Ενδεικτικό εξάλλου για τη στρατηγική αξία της θέσης του σταθμού είναι και το γεγονός ότι στα χρόνια της τουρκοκρατίας υπήρχε εδώ σταθμός χωροφυλακής (Karakol).

Το Όνομα του Κάστρου

Τα ερείπια ταυτίζονται με τον σταθμό επί της Εγνατίας Οδού με την ονομασία Pennana, χωρίς αυτό να είναι απολύτως σίγουρο. Ο σταθμός Pennana αναφέρεται στο οδοιπορικό ανώνυμου προσκυνητή από το Μπορντώ στους Αγίους Τόπους το 334-335 μ.Χ., το Itinerarium Hierosolymitanum, το οποίο τον τοποθετεί 10 μίλια δυτικά της Αμφίπολης, δηλαδή πάνω-κάτω σε αυτή τη θέση.
Περιέργως, ο σταθμός Pennana δεν σημειώνεται σε ένα άλλο πιο έγκυρο έγγραφο, το Tabula Peutingeriana (Χάρτης του Πόιτινγκερ) μεσαιωνικό αντίγραφο χάρτη του 4ου/5ου αιώνα, που υποτίθεται ότι απεικονίζει όλα τα σημεία επί των ΡωμαΙκών οδών.
Υπάρχει επίσης μια ακαδημαϊκή συζήτηση και για την ονομασία Pennana αυτή καθ’εαυτή καθώς η συγκεκριμένη ονομασία δεν υπάρχει πουθενά αλλού και δεν συνδέεται με κάποια γνωστή τοποθεσία. Μπορεί δηλαδή η αναγραφή του ονόματος να μην είναι σωστή.

Επίσης, στο τυπικό του Γρηγορίου Πακουριανού (1083) για τη μονή της Θεοτόκου Πετριτζονιτίσσης αναφέρονται, μεταξύ των κτημάτων της μονής, και το ξενοδοχείον του Αγίου Νικολάου κοντά στο χωριό Πριλόγκιον της αρχοντείας Στεφανιανών. Υπάρχει μια σοβαρή πιθανότητα το ξενοδοχείον να ήταν στο σημείο αυτό κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, χωρίς αυτό να απορρίπτει την θεωρία ότι λίγους αιώνες πριν ήταν ο σταθμός Pennana.

Ιστορία

Η σύνδεση με το σταθμό Pennana, λοιπόν, δεν είναι απολύτως σίγουρη, αλλά υπάρχουν αρκετά στοιχεία που συνηγορούν υπέρ αυτής της άποψης: η αναφορά στο Itinerarium Hierosolymitanum, η γειτνίαση με την Εγνατία Οδό, το σχήμα της οχύρωσης, η χρονολόγηση των κατασκευαστικών φάσεων και η απόσταση από την Αμφίπολη. Άρα, μάλλον ήταν ο σταθμός Pennana και μάλλον ήταν (και) σταθμός αλλαγής αλόγων.

Όσον αφορά τη χρονολόγηση του μνημείου, αν λάβουμε υπόψη τη διαφορετική τειχοδομία και το διαφορετικό πάχος ανάμεσα στις τέσσερις πλευρές του τείχους, συμπεραίνουμε ότι τα ερείπια του σταθμού δεν ανήκουν στην ίδια εποχή. Έτσι, οι δύο πλευρές του τείχους (βόρεια και νότια), με τις ζώνες από κεραμίδια στην τοιχοποιία τους, χρονολογούνται πιθανώς στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα (εποχή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου). Οι άλλες δυο όμως πλευρές (ανατολική και δυτική) του τείχους είναι παλιότερες κατασκευές, μάλλον από την υστερορωμαϊκή περίοδο, και μάλλον πριν από το 333 μ.χ., χρονιά που συντάχθηκε το Itinerarium Hierosolymitanum.

Οι πωρόπλινθοι που χρησιμοποιήθηκαν στην τειχοδομία του σταθμού και οι οποίοι κατά τα φαινόμενα ανήκουν σε παλιότερη κατασκευή (τα μπάζα της οποίας χρησιμοποιήθηκαν σαν οικοδομικό υλικό στον σταθμό) δείχνουν ότι στη θέση του –ή κοντά του– υπήρχε κάποιο αρχαιότερο κτίσμα.

H χρήση του σταθμού πρέπει να συνεχίστηκε σε όλη τη μεσοβυζαντινή περίοδο και πιθανότατα επεκτάθηκε χωρίς πολλές αλλαγές και αργότερα, μέχρι τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η έκταση του σταθμού/φρουρίου είναι 1.174 τ.μ. Το μήκος της περιμέτρου είναι 116 μέτρα. Το σχήμα του είναι σχεδόν ορθογώνιο (βλ. κάτοψη), οι πλευρές του οποίου έχουν μήκος 18, 38, 20 και 40 μέτρα.
Μόνο η ΒΑ πλευρά είναι ευθεία, οι άλλες παρουσιάζουν κάποια καμπυλότητα. Η ανατολική πλευρά έχει ένα σπάσιμο, έτσι που δεν θα ήταν λάθος να χαρακτηρίσουμε το σχήμα πεντάπλευρο.

Στον περίβολο διακρίνονται τα ερείπια 4 κυκλικών πύργων.

Η είσοδος είναι στο μέσον περίπου της νοτιοδυτικής πλευράς. Στο εσωτερικό, στη βόρεια και τη νότια πλευρά, υπάρχουν δύο κτιστές κλίμακες.

Το σωζόμενο ύψος φθάνει μέχρι τα 4 μέτρα περίπου, ενώ το πάχος του τείχους ποικίλλει και φθάνει μέχρι τα 1,70 μ. Το αρχικό ύψος του τείχους δε μας είναι γνωστό, γιατί δε σώζεται κανένα τμήμα του εντελώς ακέραιο, αλλά πρέπει να ήταν αρκετά ψηλότερο από 4 μέτρα.

Η τοιχοποιία αποτελείται από αργολιθοδομή με ισχυρά λευκά κονιάματα, σποραδική χρήση πλίνθων και ζώνη με τρεις σειρές πλίνθων στις πλευρές όπου βρίσκονται οι κλίμακες.

Στην οικοδόμηση του τείχους χρησιμοποιήθηκε, σε αρκετά σημεία, αρχαιότερο οικοδομικό υλικό (από παλιότερες κατασκευές) από μεγάλους πωρόπλινθους. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι ότι στην τειχοδομία των δυο πλευρών του υπάρχει ζώνη από κεραμίδια.

Κοντά στη νότια κλίμακα του περιβόλου αποκαλύφθηκε κινστέρνα διαστάσεων 5,40✖3,60 μ. και πάχους τοίχων 0,50 μ. Μεταξύ της κινστέρνας και της νοτιοδυτικής γωνίας του περιβόλου βρέθηκε δάπεδο από σκληρό λευκό κονίαμα.

Το κάστρο έχει ανακαλυφθεί σχετικά πρόσφατα. Ήταν γνωστό από παλιά ότι εκεί υπήρχαν υπολείμματα βυζαντινού τείχους αλλά χρειάστηκε μια πυρκαγιά το 1992 για να αποκαλυφθεί ότι τα ερείπια κάλυπταν μια απροσδόκητα μεγάλη έκταση. Στο μεταξύ, το 1973 το μνημείο είχε υποστεί σοβαρές ζημιές όταν σε εργασίες εκχέρσωσης, τμήμα του τείχους γκρεμίστηκε κατά λάθος (;) από μπουλντόζα.

Η σημερινή εικόνα του μνημείου, όπως φαίνεται από τις φωτογραφίες (Ιούλιος 2019), δείχνουν ότι ο χώρος συντηρείται όσον αφορά τουλάχιστον τον περιορισμό της βλάστησης.

Επειδή λίγοι είναι οι ρωμαϊκοί σταθμοί της Εγνατίας που σώθηκαν μέχρι σήμερα, η ανακάλυψη των ερειπίων του σταθμού Pennana αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Κι αυτό, γιατί πλουτίζει τις γνώσεις μας τόσο για τους ρωμαϊκούς σταθμούς αλλαγής αλόγων (mutationes) όσο και για την ιστορία των ρωμαϊκών δρόμων και ειδικότερα της Εγνατίας οδού.