Κάστρο Κίτρους ή Αρχαία Πύδνα

Αρχαία τειχισμένη πόλη στη δυτική ακτή του Θερμαϊκού που στην αρχαιότητα ήταν γνωστή σαν Πύδνα και στο Μεσαίωνα σαν (το) Κίτρος.

Η Πύδνα υπήρξε το πεδίο μιας από τις πιο σημαντικές μάχες της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας καθώς εκεί ο τελευταίος βασιλιάς της Μακεδονίας Περσέας ηττήθηκε από τον ύπατο Αιμίλιο Παύλο το 168 π.Χ. Η ήττα αυτή σήμανε την οριστική υποταγή της Ελλάδας στους Ρωμαίους.

Παρά την μακραίωνη ελληνική ιστορία της πόλης, ο πύργος που δεσπόζει στο χώρο είναι φράγκικος.

Το Όνομα του Κάστρου

Δεν είναι γνωστό πότε ιδρύθηκε η πόλη αλλά είναι σίγουρο ότι αυτό συνέβη πριν από τους κλασικούς χρόνους. Η πρώτη ονομασία της ήταν Κύδνα. Η μετονομασία της Πύδνας σε Κίτρος συντελέστηκε στην εποχή των Ρωμαίων. Ο Στράβων είναι αυτός που πρώτος αναφέρει το όνομα Citrum. Ο επίσκοπος Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας εσφαλμένα θεώρησε ότι η ονομασία οφείλεται στις κιτριές. Η πιθανότερη εκδοχή είναι πως το Κίτρος πήρε την ονομασία του από το όνομα κάποιου Ρωμαίου διοικητή της περιοχής.

Ιστορία

Η Πύδνα ήταν η σημαντικότερη αρχαία πόλη της Πιερίας. Η πόλη παρέμεινε υπό Μακεδονική κυριαρχία -με μικρά διαλείμματα- από τον 8ο π.Χ. αιώνα μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Συνέχισε να είναι σημαντική πόλη και κατά τη ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδο, όταν ήταν ένα από τα 4 κάστρα και αστικά κέντρα της Πιερίας (τα άλλα ήταν ο Πλαταμώνας, η Πέτρα και ο Κολινδρός).

Η Πύδνα ήταν σε καλό σημείο από εμπορικής απόψεως κι αυτό συνετέλεσε στην κατά καιρούς ανάπτυξή της, αλλά ήταν επίσης πάνω στο πέρασμα από Βορρά προς την νότια Ελλάδα και μάλιστα σε μια θέση χωρίς καθόλου φυσικά αμυντικά πλεονεκτήματα. Έτσι έγινε κατ’ επανάληψιν λεία των διαφόρων επιδρομέων που εισέβαλαν από τα Βαλκάνια. Το 396 μ.Χ. λεηλατήθηκε από τους Βησιγότθους του Αλάριχου. Μερικές δεκαετίες αργότερα, το 447 γνώρισε μια νέα μεγάλη καταστροφή από τους Ούννους του Αττίλα. Ακολούθησαν Οστρογότθοι, Άβαροι, Σλάβοι και αργότερα Σαρακηνοί, Βούλγαροι, Νορμανδοί.

Η επισκοπή Κίτρους δημιουργήθηκε τον 6ο ή τον 7ο αιώνα και αρχικά υπαγόταν στην εκκλησία της Ρώμης (όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα), αλλά κατά την εικονομαχία υπήχθη στην Κωνσταντινούπολη.

Κατά τον 10ο αιώνα, το Κίτρος ανήκει διοικητικά στο θέμα της Θεσσαλονίκης και η επισκοπή υπάγεται στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Ο Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος απέσπασε το Κίτρος και δημιούργησε το Καπετανίκιον Κίτρους το οποίο υπήρχε μέχρι τη έναρξη της Φραγκοκρατίας.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας, η Πύδνα πέρασε στη δικαιοδοσία του Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου, στρατάρχη του νεοσύστατου «Βασιλείου της Θεσσαλονίκης» (και θείου του συνονόματου ιδρυτή του Πριγκηπάτου της Αχαΐας). Αυτός το παραχώρησε ως φέουδο στον Λομβαρδό ιππότη Virich von Daum. Τότε ιδρύθηκε στην πόλη καθολική εκκλησία με λατίνο επίσκοπο, η οποία διατηρήθηκε μέχρι την κατάκτηση από τους Τούρκους το 1423, παρόλο που ενδιάμεσα επανήλθαν κατά περιόδους οι Βυζαντινοί και οι Ορθόδοξοι επίσκοποι.

Οι Φράγκοι, κυριεύοντας το Κίτρος, επισκεύασαν το κάστρο του και ενίσχυσαν τα τείχη και τα αμυντικά έργα, που είχαν χτίσει εκεί οι Βυζαντινοί, οικοδομώντας και μεγάλο πύργο. Την εποχή αυτή, ίσως να καταστράφηκε και ο χριστιανικός ναός της Πύδνας, όπως συμπεραίνουν οι αρχαιολόγοι από ένα φράγκικο νόμισμα που βρέθηκε στα παλιά προσχώματα κατά την ανασκαφή.
Δεν είναι δυνατό ακόμα να υποστηριχτεί με βεβαιότητα ότι οι Σταυροφόροι έκαψαν το χριστιανικό ναό, που υπήρχε στο χώρο του κάστρου. Πιθανό να είχε καταστραφεί από προγενέστερες επιθέσεις άλλων επιδρομέων και οι Φράγκοι να τον βρήκαν καμένο. Θεωρείται όμως βέβαιο, ότι πάνω στα ερείπια του ναού Σταυροφόροι έχτισαν το μεγάλο ορθογώνιο πύργο τους.

Το 1222 όταν το κράτος της Θεσσαλονίκης καταλύθηκε από τον Θεόδωρο Δούκα της Ηπείρου, το Κίτρος, όπως και ο Πλαταμώνας, απαλλάχτηκε από τους Φράγκους –ενώ η εξουσία τους συνεχιζόταν σε άλλα μέρη της Ελλάδας- και περιήλθε στην εξουσία του δεσποτάτου της Ηπείρου.

Η φραγκοκρατία στο Κίτρος τελείωσε νωρίς αλλά η πόλη γνώρισε άλλη μια τεράστια καταστροφή το 1309 από τους μισθοφόρους της Καταλανικής Εταιρείας που λεηλάτησαν την πόλη στην πορεία τους προς τη νότια Ελλάδα.

Το Κίτρος υπέφερε και προς το τέλος του 14ου αιώνα όταν βρέθηκε στη δίνη του Βυζαντινού εμφυλίου και απετέλεσε στόχο των αντιπάλων μερών και των συμμάχων τους Τούρκων. Τελικά η πόλη υποτάχθηκε οριστικά στους Τούρκους την εποχή της κατάκτησης της Θεσσαλονίκης, δηλαδή περί το 1430.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Τα ερείπια στην Πύδνα, μαζί με τη δυτική πύλη του κάστρου (απέναντι από το ναό), τα θεμέλια πανδοχείου, λουτρού και μικρής μονόχωρης βασιλικής, αποκαλύφθηκαν την περίοδο 1983-1992 με τις ανασκαφές της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης. Αποτελούν τα μόνα ορατά σήμερα υπολείμματα της βυζαντινής Πύδνας.

Με τις πρόσφατες ανασκαφές και μέσα στην επίχωση του ναού, βρέθηκε μεγάλος αριθμός παλαιοχριστιανικών μαρμάρων και γλυπτών εξαιρετικής ποιότητας του 10ου και 11ου αιώνα. Επίσης, βρέθηκαν μαρμάρινοι πρόβολοι του φράγκικου πύργου, όστρακα βυζαντινών αγγείων, νομίσματα, κομμάτια από μαρμαροθετήματα και τοιχογραφίες, που αποδεικνύουν τη σπουδαιότητα του χώρου και των οικοδομημάτων και υπογραμμίζουν την πρωτεύουσα θέση της Πύδνας και κατά τη βυζαντινή περίοδο.

Μέσα στο κάστρο εντοπίσθηκαν τμήματα δύο παλαιοχριστιανικών βασιλικών του 4ου και 6°" αι., η τελευταία από τις οποίες πυρπολήθηκε κατά την άλωση του φρουρίου από τους Βούλγαρους, γεγονός που τοποθετείται μεταξύ των ετών 913-924. Στη θέση της ιδρύθηκε στο τέλος του 10ου αι. μια μεγαλόπρεπη βασιλική μεταβατικού τύπου με τρούλο και περίστωο, διαστάσεων 23,20X16,60μ., που ήταν κοσμημένη με ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και αξιόλογα γλυπτά και υπήρξε ο επισκοπικός ναός του Κίτρους.

Εντός του φράγκικου πύργου βρέθηκε το πετρόχτιστο κατασκεύασμα, είδος Αγίας Τράπεζας, το οποίο έφερε στο κέντρο οπή, μέσα στην οποία σωζόταν ακόμα καμμένα κάρβουνα. Απ’ αυτά συμπεραίνουν οι ειδικοί ότι εκεί θα έπρεπε να λειτουργούσε ο φάρος, ο οποίος να επικοινωνούσε με τα διερχόμενα στο Θερμαϊκό πλοία και με τις απέναντι ακτές της Χαλκιδικής. Επίσης, μέσα στο Άγιο Βήμα του μεσοβυζαντινού ναού ανακαλύφτηκε φράγκικο πηγάδι, στη θέση περίπου που ήταν η Αγία Τράπεζα. Το πηγάδι αυτό έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί είναι σπάνιο. Οι Φράγκο,ι γενικά, δεν άνοιγαν πηγάδια, με εξαίρεση τους Ενετούς στην Κρήτη.

Επίσης, από κεραμικά ευρήματα στο χώρο του πύργου και του ναού και τα οποία ανάγονται και στις αρχές του 13ου αιώνα, επιβεβαιώνεται ότι ο χριστιανικός ναός που υπήρχε εκεί καταστράφηκε γύρω στην εποχή της άλωσης του Κίτρους απ’ τους Φράγκους. Με τα υλικά δε χτίστηκε ο Πύργος και επισκευάστηκαν και άλλα οχυρώματα του κάστρου.

Αργότερα, την εποχή της τουρκοκρατίας, πολλά υλικά, τελευταία εμφανή απομεινάρια πανάρχαιων κτιρίων, μεταφέρθηκαν από διάφορους κατά καιρούς κατοίκους του Κίτρους και χρησιμοποιήθηκαν στην τοιχοποιία νεότερων οικοδομημάτων.

Πηγές

• Αλέκος Ν. Αγγελίδης, “Αναδρομή στην Ιστορία της Μακεδονίας – Τόμος Α’ ” Εκδόσεις Μάτι, 1989, από την ιστοσελίδα ΜΝΗΜΕΣ - Το Κίτρος τα χρόνια του Βυζαντίου