Υπέρκαλος πύργος

Πύργος που είναι κολλητά με τα τείχη της ακρόπολης του φρουρίου της Καβάλας. Ήταν από τους σημαντικούς πύργους του βυζαντινού κάστρου, αλλά χωρίς ιδιαίτερη αμυντική αξία για τη μορφή που πήρε το κάστρο μετά τον 15ο αιώνα.

Ο λόγος που παρουσιάζεται ξεχωριστά από το υπόλοιπο φρούριο είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και το γεγονός ότι είναι το μοναδικό βυζαντινό απομεινάρι από το κατά τα άλλα οθωμανικό Φρούριο της Καβάλας (που σημειωτέον κτίστηκε το 1425 εκ θεμελίων σε αντικατάσταση του παλαιότερου βυζαντινού).

Το Όνομα του Κάστρου

Ο λόγος που ο πύργος λέγεται «Υπέρκαλος» είναι ανώνυμη εντοιχισμένη επιγραφή, λαξευμένη σε μαρμαρόλιθο του πύργου που επικαλείται τη θεϊκή προστασία και επαινεί το κάλλος του πύργου: Πῦργε θεοστήρικτε Θεό(ς) σέ σκέπει: ὡς ὑπέρκαλον ὄντα πάντων τῶν πύργων.

«Υπέρκαλος», με την αρχαιοελληνική σημασία του πολύ ωραίου.

Ιστορία

Ο πύργος είναι κατασκευασμένος σε τουλάχιστον τρεις οικοδομικές φάσεις με λίθινους δόμους διαφόρων μεγεθών και θραύσματα πλίνθων. Το κατώτερο τμήμα του πύργου ανήκει στην παλαιοχριστιανική περίοδο, το ανώτερο στις αρχές της μεσοβυζαντινής.

Κατά την κατασκευή και την ανακατασκευή του χρησιμοποιήθηκε υλικό σε δεύτερη χρήση. Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση σε οριζόντια διάταξη δόμων από παλαιότερο κτίσμα βορειοανατολικά του πύργου. Επάνω σε έναν από αυτούς τους μαρμάρινους δόμους βρίσκεται χαραγμένη σε δύο στίχους η επιγραφή που αναφέρθηκε πιο πάνω.

Η χάραξη της επιγραφής είναι πρόχειρη και δεν αποκλείεται να είναι προϊόν επιτόπου αυτοσχεδιασμού από κάποιον τεχνίτη. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται από το γεγονός ότι δεν αναφέρεται ο κτήτωρ του οχυρού ή κάποιος τιτλούχος.

Ο πύργος χρονολογείται ίσως στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος Δ’ (775-780) ή του Λέοντος Ε’ (813-820).

Πάντως η πιο πιθανή εποχή είναι όταν στην Καβάλα ηγεμόνας ήταν ο Καίσαρ Αλέξιος στις αρχές του 9ου αιώνα. Ο εν λόγω Καίσαρ ήταν ο Αλέξιος Μουσελέ, γαμπρός του αυτοκράτορα Θεοφίλου που μαρτυρείται ότι ήταν εγκατεστημένος στη Χριστούπολη μετά το 830. Ήταν περίοδος βουλγαρικών επιδρομών και ο Αλέξιος ενίσχυσε την οχύρωση του τείχους της Χριστούπολης, της σημερινής Καβάλας. Ο Υπέρκαλος πύργος πιθανότατα ολοκληρώθηκε αυτήν την εποχή.

Για το βυζαντινό κάστρο, ο Υπέρκαλος πύργος ήταν κατά κάποιο τρόπο «κομβικός» καθώς ήταν το σημείο ένωσης τους κάστρου με το διατείχισμα της Χριστούπολης, δηλαδή το μεταγενέστερο τείχος που έτρεχε κάθετα στην Εγνατία από τη θάλασσα μέχρι τα υψώματα πάνω από την Καβάλα, στην ευθεία του Υδραγωγείου.

Αργότερα ο πύργος ήταν το μόνο κομμάτι της Βυζαντινής οχύρωσης που ενσωματώθηκε στο οθωμανικό φρούριο του 1425 και στην οριστική του μορφή το 1530.

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Η πρόσοψη του πύργου έχει μήκος 6 μέτρα. Εξέχει από το τείχος 4,35 μ. Πάχος πλευρών τουλάχιστον 1,90 μ., πάχος παράλληλης προς το τείχος πλευράς 1,40 μ.
Η παλαιότερη οικοδομική φάση είναι κτισμένη με καλοδουλεμένους ορθογώνιους δόμους, πλινθία μεμονωμένα ή επάλληλα στους κατακόρυφους αρμούς σε αραιά διαστήματα, μαρμάρινα spolia και ζώνη τριών σειρών πλίνθων. Στο κατώτερο τμήμα του πύργου οι λίθοι είναι κανονικότεροι από ότι στο τμήμα που υπέρκειται των αρχιτεκτονικών μελών.
Τα spolia χρησιμοποιούνται με διακοσμητική διάθεση σε τέσσερις στρώσεις, από τις οποίες οι τρεις εισχωρούν στο πάχος της τοιχοποιίας, ενώ μία ενδιάμεση την επενδύει. Σε έναν από τους αρχαίους αυτούς δόμους έχει χαραχθεί η προαναφερθείσα επιγραφή, η οποία χαρακτηρίζει τον πύργο «θεοστήρικτον» και «υπέρκαλον».

Η τεχνοτροπία κατασκευής συνηγορεί στη χρονολόγηση του πύργου στα μέσα του 9ου αιώνα (Κ.Τσουρής)

---

Πηγές

• Νικόλας Μπακιρτζής, Τα τείχη των Βυζαντινών Πόλεων: Αισθητική, ιδεολογίες και συμβολισμοί , Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, 2012
• Κωνσταντίνος Τσουρής, ΝΕΑΠΟΛΙΣ - ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΣ - ΚΑΒΑΛΑ / ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ - ΠΡΟΣΘΗΚΕΣ - ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΧΥΡΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΔΡΕΥΣΗ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ, τόμος 53 (1998), Μέρος Α’ - Μελέτες, Αθήνα 2002, σελ. 394